Ballkani

Serbia dhe Shqipëria: Shtete të pasigurta në një lagje të paqëndrueshme

Një vit pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, Grigory Trubetskoy, kreu i departamentit të Lindjes së Afërt të Ministrisë së Jashtme të Rusisë perandorake, shkroi: Shumë serbë besojnë sinqerisht se janë kombi i parë në botë dhe se kanë ushtrinë më të mirë në Evropë. Ata mendojnë të njëjtën gjë për letërsinë dhe mësimin e tyre.

Kijeni parasysh se Rusia asokohe ishte aleate e Serbisë. 

Ndjesia e diplomatit carist ndaj serbëve, e rrëfyer në librin e Marko Attila Hoare “Serbia: A Modern History”, shërben si një kujtesë se lidhjet në dukje të ngrohta sot midis Rusisë së presidentit Vladimir Putin dhe Serbisë së presidentit Aleksandar Vuçiç nuk e tregojnë të gjithë historinë.

Moska e kultivon Beogradin si pjesë e politikës së saj të jashtme antiperëndimore, por në fund ndjek interesat e veta. 

Nga ana e saj, Serbia balancon marrëdhëniet e saj me Rusinë me lidhjet me demokracitë perëndimore dhe Kinën në një përpjekje për të maksimizuar lirinë e saj të manovrimit.

Libri mbresëlënës i Hoare-s, i cili mbulon Serbinë nga luftërat çlirimtare kundër sundimit osman në fillim të shekullit të XIX-të deri në pushtimin nazist të Jugosllavisë në vitin 1941, bazohet në kërkimet e tij, si dhe në një masë studimesh nga historianët serbë. 

Është historia gjithëpërfshirëse e Serbisë që anglishtfolësve u është dashur për dekada – e detajuar në narrativën e saj, panoramike në shtrirje dhe depërtuese në analizë, pjesa më e madhe e saj është e rëndësishme për kushtet e sotme politike në Ballkan. 

Pavarësisht progresit të pamohueshëm që nga rënia e komunizmit, rajoni vuan nga korrupsioni, krimi i organizuar dhe mangësitë në demokraci, të cilat kombinohen me mosmarrëveshjet etnike, territoriale, historike dhe rivalitetet e fuqive të mëdha për të krijuar përshtypjen e kohërave të vështira në të ardhmen.

Libri tjetër në shqyrtim, “Royal Fraud” i Robert Austin-it, përqendrohet në jetën dhe kohën e Ahmed Zogut, ose Mbretit Zog, intrigant politik shumëngjyrësh e të paskrupullt, që sundoi Shqipërinë.

I shkruar me humor të thatë dhe një vetëdije të ndjeshme për brishtësinë e Shqipërisë në këtë epokë të diktaturave grabitëse evropiane dhe demokracive të trazuara, vëllimi i Austin hap një dritare mbi atë që ai e quan natyrën e “mbijetesës së shtetit të vogël”.

Ashtu si Marie-Janine Calic në “The Great Cauldron” (2019), Hoare dhe Austin kryejnë një shërbim të vlefshëm për lexuesit duke i rezistuar tundimit për t’u kënaqur me klishe rreth Ballkanit si të prapambetur në mënyrë të pakthyeshme dhe të rrënuar me konflikte të pazgjidhshme. 

Nëse historia moderne e Serbisë dhe Shqipërisë ka qenë e dëmtuar nga luftërat, sëmundjet ekonomike dhe periudhat e gjata të represionit të brendshëm, shumë prej tyre rrjedhin nga pavarësia e pasigurt që secili shtet vendosi në mes të një fqinjësie të paqëndrueshme dhe ngacmimeve të fuqive më të mëdha të huaja. 

Në ditët e sotme, anëtarësimi në BE mund të ndihmojë – por, pavarësisht shtysës së re pas projektit të zgjerimit të bllokut 27-vendesh, asnjë vend nuk është gati, apo në rastin e Serbisë edhe i gatshëm, të hyjë në union sa më shpejt.

Për udhëheqësit e Serbisë, një objektiv i qëndrueshëm në shekujt XIX dhe XX nuk ishte thjesht vendosja e pavarësisë në një bazë të fortë, por zgjerimi i territorit kombëtar në mënyrë që komunitetet e ndryshme serbe të shpërndara në të gjithë Ballkanin të mund të përfshiheshin në një shtet. 

Hoare, një profesor historie në Shkollën e Shkencës dhe Teknologjisë në Sarajevë, shpjegon se ky qëllim krijoi disa vështirësi. 

Në radhë të parë, shumë serbë jetonin krah për krah me popujt e tjerë, kështu që konfliktet me shtetet fqinje u bënë të mundshme.

Së dyti, jo të gjithë sllavët e jugut të identifikuar nga Serbia si serbë – maqedonasit dhe boshnjakët myslimanë janë raste të tilla – e konsideronin veten si të tillë, ose donin të sundoheshin nga Beogradi.

E njëjta gjë vlen edhe për shqiptarët, të cilët nuk janë sllavë, por që jetonin në zonat e lakmuara nga Serbia – mbi të gjitha, Kosova, e parë në Beograd si djepi historik i identitetit serb.

Këtu qëndron origjina e telasheve të sotme mbi Kosovën, e fituar nga Serbia në 1912 dhe e pavarur, edhe pse e pa njohur nga Beogradi, që nga viti 2008. 

Në mënyrë të ngjashme, inkorporimi i Kroacisë në shtetin e pas vitit 1918 të njohur si Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve — shteti jugosllav i parë nga shumë në Beograd si një lloj Serbie e Madhe — çoi në tensione të përhershme, shpesh të dhunshme midis serbëve dhe kroatëve.

Jo më pak e rëndësishme, megjithatë, është pika që bën Hoare në të gjithë librin e tij: ndërsa Serbia u zgjerua në përmasa, “territoret e fituara rishtas e rritën shtrirjen e regjimeve për sjellje arbitrare, autoritare”. 

Demokracia u sakrifikua shumë shpesh në altarin e idesë kombëtare. 

Modeli ishte të përsëritej në vitet 1990 kur Jugosllavia komuniste u shpërbë dhe Slobodan Millosheviç, njeriu i fortë nacionalist serb, ndoqi të njëjtin vizion për të mbledhur të gjithë serbët në një shtet, duke shkelur vlerat demokratike në proces.

Pjesa qendrore e librit të Hoare është rrëfimi i tij tërheqës i komplotit të vitit 1903 që çoi në vrasjen e mbretit Aleksandër dhe mbretëreshës së tij, Draga Mašin, një ish-zonjë mbretërore në pritje. 

Hoare citon historianen Dubravka Stojanoviç: Krimi i vitit 1903 është krimi themelues.

Ai parashikoi dhunën ndërkomunale jugosllave të Luftës së Dytë Botërore dhe të viteve 1990, si dhe vrasjen në vitin 2003 të Zoran Gjinxhiçit, një shembull i rrallë postkomunist i një liberali reformist që u ngrit në postin e kryeministrit serb. 

Hoare shkruan se “një parim i vendosur nga puçi (1903) do të varej si mallkim mbi Serbinë: me qëllim të arritjes së qëllimeve ‘patriotike’, veprimet objektive kriminale mund të kryheshin në mënyrë legjitime pa mbajtjen e përgjegjësisë.

Austin, një studiues i Universitetit të Torontos, vëren se Zogu, i cili shërbeu si ministër i Brendshëm, kryeministër dhe president përpara se të bëhej Mbret në vitin 1928, e bëri pak për të modernizuar Shqipërinë, por ishte i suksesshëm në “vrasjen e pothuajse të gjithë kundërshtarëve të tij, kryesisht në mes të ditës në vendet e huaja”. 

Ai nuk ishte orator i keq si Hitleri apo Musolini, por ishte i njohur për “dembelizmin dhe dashurinë e tij për pompozitetin”.

Kur vendosi se kishte nevojë për një mbretëreshë, idealisht një amerikane, ai vendosi një reklamë në shtyp: Mbreti i Shqipërisë, Ahmet Zogu i Parë, po kërkon një grua nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, e cila është gjithashtu e pasur në mënyrë të pavarur. Ndërsa niveli i bukurisë është i dobishëm, të ardhurat vjetore të kërkuara për Mbretëreshën janë 1 milion USD në vit. 

Me gjithë gabimet e tij, Zogu nuk ishte aq tiran sa Enver Hoxha, stalinisti që sundoi Shqipërinë nga viti 1944 deri në 1985, por e mbylli atë nga bota dhe fitoi famë si diktatori më i egër komunist i Evropës Lindore.

Austin gjithashtu vlerëson Zogun dhe shqiptarët në përgjithësi për refuzimin për t’u bashkuar me persekutimin masiv të hebrenjve të udhëhequr nga nazistët – ndryshe nga të tjerët në Evropën Lindore në vitet 1940.

Vuajtjet e tmerrshme dhe keqqeverisja shënojnë historinë moderne të Serbisë dhe Shqipërisë dhe popujt e të dy vendeve me siguri meritojnë një të ardhme më të mirë. 

Librat e Hoare dhe Austin janë tregime të shkëlqyera se si traumat e së kaluarës kanë lënë gjurmë të thella në secilin vend.